پارچه بافی در دوره صفوی

در سیر تاریخی صنعت پارچه بافی ایران، عهد پادشاهی صفوی را دوران طلایی می نامند. در بررسی پارچه های قدیمی موجود در موزه ها، بیشترین نمونه ها از دوره صفوی به جا مانده است؛ که به لحاظ طرح و بافت بسیار ارزنده بوده و از کیفیت و تنوع بالایی برخوردار می باشند. نمونه ها شامل انواع پارچه های ابریشمی، کتانی، اطلس، مخمل و زری با نقوش متنوع و موضوعاتی از داستان های شاهنامه و منظومه های ادبی، شکارگاه ها و مجالس بزم است. شاه عباس صفوی در زمان حکومت خود با حمایت از هنرمندان و دعوت آنها برای توسعه کارگاه های بافندگی از شهرهای مختلف موجبات رشد و تکامل پارچه بافی ایران را بیش از پیش فراهم نمود. در این زمان اصفهان و شهرهایی چون یزد، کاشان، رشت، مشهد، قم و تبریز از مهمترین و بزرگترین مراکز ابریشم بافی محسوب می شوند؛ که انواع پارچه های ابریشمی شامل پارچه های ابریشمی ساده، نقشدار و مخمل های ابریشمی را تولید می کردند. همچنین پارچه ای به نام «خارا» که بافتی محکم و متراکم از ابریشم داشته و پارچه ای به نام «مشجر» که نوعی حریر با نقوش شاخه و برگی بود؛ در این مراکز بافته می شده است.

در این دوره یزد به بافتن پارچه ای به  نام «دیباج» معروف می گردد که با تاری از نخ های زرین بافته می شد. یزد از جمله مراکز مهم بافندگی محسوب می شد که در بافت انواع پارچه های نفیس و فاخر شهره بود. از این منسوجات می توان به پارچه «زربافت» با الیاف طلا و نقره به صورت «یک رو» و «دو رو»؛ پارچه مخمل زرین بافت و «دیباج» بافته شده با نخ های زرین اشاره کرد. همچنین در این شهر نوعی پارچه به نام «سیر و نیم سیر» بافته می شده که بافته ای کم رنگ با نقوش هم رنگ زمینه به صورت براق بوده است. گفته می شود در دوره سلجوقی نیز بافت پارچه ابریشمی مرسوم بود که با تغییر نور، تغییر رنگ می داد و به پارچه رنگ و نیم رنگ شهرت داشت؛ احتمالاً پارچه «سیر و نیم سیر» همان پارچه «رنگ و نیم رنگ» بوده که بافت آن تا دوره صفوی تداوم یافته است (شریفی، ۱۳۹۲، ۱۰۳). بنابراین می توان چنین برداشت کرد که با وجود کمبود مدارک در مورد صنعت پارچه بافی عهد سلجوقی، منسوجات آن از کیفیت و تنوع بالایی برخوردار بوده و در واقع بسیاری از پارچه های صفوی سیر تکامل خود را از دوره های پیش تر آغاز کرده اند. ارتباط هنرها و کاربرد نقاشی های مینیاتور در هنرهایی مانند سفالگری، فلزکاری، پارچه بافی و غیره از سنت هایی بود که در دوره سلجوقی رایج شده و در عهد صفوی به طور گسترده ای رواج می یابد. دو سبک معروف در بافندگی صفوی وجود داشت. یکی به رهبری غیاث الدین معروف به غیاث نقشبند که مشخصه آن طر ح های کوچک در یک طرح گل است که با یکدیگر هماهنگی داشتند. مکتب دوم بافندگی به رهبری رضا عباسی نقاش معروف شکل گرفت که از نقاشی های مکتب اصفهان استفاده می کرد و از اصول او طرح های بزرگ است و در خیلی از ریزه کاری ها مثل نمایش چهره، نوع لباس و کلاً موضوع شبیه نقاشی های سبک اصفهان است (روح فر، ۱۳۷۸، ص ۷۵).

پارچه زربافت، دوره صفوی، ۱۶۰۰ میلادی

از طرح‌های مشهور و متداول این دوران تصویر انسان است که غالباً برای تزیین پرده‌ها از آن استفاده می‌شده ‌است. گاه هنرمند فقط  نقش یک نفر را برای تزیین انتخاب نموده و زمانی با مجالس بزم و شکار، پارچه‌ها را منقوش ساخته‌است. لباس‌های غالب این اشخاص از انواع لباس های فاخر و قیمتی مخصوص درباریان و یا اشراف و شاهزادگان است. تزیین و آرایش زری و پارچه‌های ابریشمی با نوشته به خط نسخ و نستعلیق یکی دیگر از طرح هایی است که در دوران صفویه متداول بود. این خط نوشته ها در برخی بافته ها با تصویر نباتات یا شاخ و برگ های تزیینی به کار برده می‌شده‌است (برزین، ۱۳۴۶، ص ۴۳). کارگاه های پارچه بافی صفوی در شهرهای مختلف معمولاً به بافته هایی با طرح ها و ویژگی های خاص همان محل معروف بودند. برای مثال زری های طرح محرابی در یزد و زری های گل و بوته دار با نقوش انسانی در اصفهان و شال های ترمه در یزد و کرمان تولید می شد.

یکی از معرو فترین تولیدات پارچه بافی صفوی در این دوره پارچۀ زری است. اکثر پارچه های زربفت موجود در موزه های بزرگ دنیا، از این دوره به جا مانده است. ابریشم طبیعی اصلی ترین ماده اولیه زری بافی است که در بافت زمینه از ابریشم ساده و برای نقش اندازی پارچه از نخ ابریشم با روکش طلا یا نقره به نام ” گلابتون”  استفاده می شود. درگلابتون های پارچه های زری صفوی تا ۵۰ درصد طلا بکار می رفت؛ در حالیکه مقدار طلای این رشته ها امروزه تنها حدود ۲ تا ۳ درصد می باشد (روح فر، ص ۷۴). پارچه زری از نظر نوع بافت شامل: زری اطلسی، زری دارایی، زری حصیری و زری لُپه می شود که نوع اطلسی بسیار ظریف می باشد (کریمی، ۱۳۸۵، ص ۸۴).

دو قطعه از پارچه ابریشمی زربافت با نقوش انسانی، دوره صفوی، موزه ویکتوریا و آلبرت لندن