ترمه گل افشان - پارچه بافی در دوران صفوی (فصل دوم)

پارچه بافی در دوران صفوی (قسمت ۲)

زندگی پرتجمل شاهان صفوی و شاهزادگان، تقاضا برای پارچه های گران بها را بیش تر کرد، این موضوع باعث شد تا بیشترین تحول در هنر بافت پارچه های فاخر بوجود آید. آخرین پادشاه صفوی، سلطان حسین، زندگی پرتجمل را به اندازه ای دوست داشت، که خود را در میان انواع پارچه های زیبا و زربفت مغروق ساخت. (اتینگهاوزن، ۱۳۷۹، ص ۱۶۸). در مورد رواج بافت زری در هند گفته اند که در دوره صفویه، همایون شاه گورکانی که به ایران پناهنده شده بود در بازگشت از ایران دستگاه بافندگی پیچیده ای را با خود به هند برد که برای بافتن پارچه های زربفت استفاده می شد. او استادانی را استخدام کرد تا بافندگان هندی را در این شیوه جدید پارچه بافی راهنمایی کنند و بافندگان هندی به زودی این روش ها را فرا گرفتند. هند که قادر به جذب انواع هنرها بود در فاصله زمانی کوتاه، تولید کننده پارچه های نفیس و گرانب های زری، یکی از ظریف ترین منسوجات هندی شد (شریفی، ص ۱۰۳).

همچنین بسیاری از طرح های ایرانی بر پارچه های هندی دیده می شود که متداول ترین آن ها نقش بته جقه می باشد. این نقش یکی از نقوشی است که در پارچه های ایران و هند هر دو به کار گرفته شده است. این نقش در اصفهان، درسده ۱۱ هجری قمری برای تزئین اطلس و در کرمان نیز برای تزئین شال پشمین در اواخر سده استفاده شده است. اصالت بته جقه به احتمال قریب به یقین ایرانی است. یکی از مهمترین اشکال بته، بته جقه ای است که طرح اصلی این نگاره در بیشتر دستبافته های ایرانی به صورت سرو خمیده دیده می شود. داخل بته جقه را با نقشهای مختلف اسلیمی و ختایی تزیین می کنند و گاه حاشیة آن را هم با اسلیمی یا طرح های ساده از خود بته جقه می آرایند. از نمونه های منسوج در عهد صفوی قطعاتی از پارچه زری سده ۱۱ هجری قمری به لحاظ تجسم مراحل اساسی دگردیسی سرو به بته و تبدیل شدن آن به شکل دیگر اهمیت به سزا دارد .

پارچه زربفت با نقش بته جقه، ۱۷۰۰ میلادی، دوره صفوی

علاوه بر این در یزد نوعی پارچۀ شال بافته میشد که به میزان زیاد از نظر رنگ و نقوش نزدیک به پارچه های ابریشمی کشمیری مربوط به سده های دوازدهم و سیزدهم هجری بود. در واقع شال های پشمی ایران و هند که ترمه هایی زیبا بودند، از پشم لطیف یا کرک با الیاف بلند و طرح های تزیینی گوناگون بافته می‌شود. ترمه را به صورت تِرمَه و تیرمه نیز ضبط کرده و تِرمِه و تِرما را معادل شال کشمیری آورده اند. در ذکر انواع پارچه های دوره صفوی، شال ها یا همان پارچه های ترمه در کنار زربافت ها به عنوان پارچه های نفیس و گران بها دسته بندی می شوند. در بررسی منسوجات به جا مانده از دوره صفوی، نمونه پارچه های زربافت و ترمه با نقوش مشابه، به ویژه نقش بته قابل توجه است. برخی پژوهشگران معتقدند که در گذشته به پارچه های ترمه، زری می گفتند؛ یعنی هر دو یک منسوج محسوب شده اما این موضوع نیاز به تحقیق بیشتری دارد.

ابتدای قرن هفدهم و زمان سلطنت شاه عباس اول بیشترین نشانه های هنر شال بافی (ترمه بافی) را که عصر شکوفایی هنر ایرانی و پارچه بافیست می توان یافت. در واقع این هنر در دوره صفویه به سرعت رو به شکوفایی گذارد و به مرحله ای از تکامل نایل گردید که متمایز ساختن گونه های ایرانی و کشمیری غیر ممکن گردید. در ایام اوج این هنر، ترمه به عنوان لباس های رسمی و زینت خانه توسط اشراف و خانواده های سلطنتی مورد استفاده قرار می گرفت. همچنین به برخی از کشورهای همسایه که برای این پارچه ها ارزش هنری والائی قائل بودند صادر میشد. شال های کشمیر سده ١٧ میلادی نیز با نقش بته جقه تزئین شده اند. بررسی تاریخ شال بافی کشمیر نیز روشن می سازد که بته جقه پیش از رونق شال بافی در کشمیر وجود نداشته و مهاجرین ایرانی این نقشمایه کهن خود را اوایل سده نهم هجری به کشمیر بردند (پرهام، ۱۳۶۴، ص ۲۲۵).

شال ابریشمی با طرح محرماتی، نقوش بته و خروس، ۱۷۰۰ میلادی، دوره صفوی

منابع

- اتینگهاوزن، ریچارد، یارشاطر،احسان، اوج های درخشان هنر ایران، مترجمان هرمز عبداللهی، رویین پاکباز،

. انتشارات آگاه، تهران، ۱۳۷۹٫

- برزین ، پروین. “پارچه‌های قدیم ایران”. هنر و مردم، دوره۵، ش۵۹، تهران، شهریور۱۳۴۶٫

- شریفی مهرجردی، علی اکبر، ” هنر نساجی و پارچه بافی یزد در دورۀ درخشان صفوی “، چیدمان ، سال دوم شماره ۲، تهران ، تابستان ۱۳۹۲٫

- روحفر، زهره، زری بافی در دورۀ صفویه، ارتباط هنر نقاشی با نقوش پارچ ههای زربفت، کتاب ماه هنر بهمن و اسفند، تهران، ۱۳۷۸٫

- کریمی، خاطره ، “آثار زریفت گنجینه هنرهای تزیینی ایران “، فرهنگ اصفهان، تابستان ۱۳۸۵، شماره ۳۲٫